چرا بارشهای ایران هدر میرود؟ بزرگترین چالش ذخیرهسازی آب در کشور
ایران، با وجود قرارگیری در منطقهای خشک و نیمهخشک، در فصول بارش شاهد ریزشهای قابل توجهی از باران و برف است، اما چالش اصلی، ذخیرهسازی مؤثر و بلندمدت این منابع حیاتی است. بررسیها نشان میدهد که ساختارها و زیرساختهای موجود در کشور برای مدیریت بهینه روانابها و جلوگیری از هدررفت حجم عظیمی از بارشها، بهشدت با چالش مواجه است. این ناتوانی در ذخیرهسازی، بهطور مستقیم بر تشدید بحران آب در فصول گرم سال و مناطق خشک تأثیر میگذارد.
یکی از بزرگترین موانع، فقدان زیرساختهای کافی برای آبخیزداری و آبخوانداری است. حجم بسیار زیادی از روانابها که از مناطق کوهستانی سرازیر میشوند، بهجای هدایت به سمت سفرههای زیرزمینی یا سدهای هدفمند، به دلیل نبود سازههای کنترلی (مانند بندها و آبگیرهای محلی) مستقیماً به هدر میروند یا باعث سیلابهای مخرب در دشتها میشوند. این سیلابها، نه تنها خسارت مالی به بار میآورند، بلکه با شستن خاک سطحی، بهرهوری زمینهای کشاورزی را نیز کاهش میدهند.
چالش دوم به فرسایش شدید خاک و از دست رفتن ظرفیت نفوذپذیری زمین مربوط میشود. الگوی نامناسب کشت، چرای بیش از حد دام و تخریب پوشش گیاهی در حوزههای آبخیز، باعث شده است که زمین قابلیت جذب آب را از دست بدهد. نتیجه این امر، افزایش سریع سطح آبهای جاری و کم شدن نفوذ آب به عمق زمین و تغذیه سفرههای زیرزمینی است؛ سفرههایی که در حال حاضر با افت شدید و نگرانکننده سطح آب مواجه هستند.
در بعد زیرساختهای کلان، فرسودگی و ناکارآمدی سدها و شبکههای توزیع نیز مزید بر علت است. بسیاری از سدهای قدیمی نیاز به لایروبی و اصلاح دارند تا بتوانند ظرفیت اسمی خود را حفظ کنند. از سوی دیگر، شبکههای انتقال و توزیع آب، بهویژه در بخش کشاورزی و شهری، با هدررفتهای قابل توجهی روبهرو هستند که این امر باعث میشود بخش کمتری از آب ذخیرهشده به مصرف واقعی برسد.
راهکارهای سیاستی برای عبور از این بحران، نیازمند یک رویکرد جامع و چندبعدی است. کارشناسان بر لزوم سرمایهگذاری فوری در پروژههای آبخوانداری و کنترل سیلابها در بالادست تأکید دارند. همچنین، تغییر الگوی کشاورزی از کشتهای پرآببر به الگوهای سازگار با شرایط اقلیمی منطقه، یک ضرورت اجتنابناپذیر است. آموزش عمومی و تغییر فرهنگ مصرف آب نیز میتواند به کاهش تقاضا و افزایش درک اهمیت مدیریت منابع آبی کمک کند.
بهطور خلاصه، ذخیرهسازی موفقیتآمیز بارشها در ایران نیازمند یک تغییر پارادایم مدیریتی از تمرکز صرف بر تأمین آب از طریق سدسازی به یک رویکرد جامع مبتنی بر حفظ و تغذیه سفرههای زیرزمینی و مدیریت حوضههای آبریز است. تا زمانی که این زیرساختها توسعه نیابد، هر سال شاهد هدررفتن بخش قابل توجهی از نعمت بارندگی خواهیم بود.