راز «فسیل زنده» اقیانوس فاش شد؛ ژنوم ماهی مرکب خونآشامی بالاخره خوانده شد
در اعماق تاریک و سرد اقیانوس، جایی که نور خورشید هرگز به آن نمیرسد، موجودی زندگی میکند که بیش از یک قرن ذهن زیستشناسان را درگیر کرده است؛ جانوری که نه کاملاً ماهی مرکب است و نه اختاپوس، و بهدرستی به آن لقب «فسیل زنده» دادهاند. ماهی مرکب خونآشامی یا Vampire Squid، یکی از مرموزترین ساکنان اعماق دریاست و حالا، پس از سالها انتظار، دانشمندان بالاخره موفق شدهاند ژنوم عظیم این موجود عجیب را بهطور کامل سکانسیابی کنند.
بر اساس گزارش «لایو ساینس»، این دستاورد علمی نقطه عطفی در شناخت تکامل سفالوپودها (Cephalopods) بهشمار میرود؛ گروهی که شامل اختاپوسها، ماهیهای مرکب و سپیداجهاست. ماهی مرکب خونآشامی با نام علمی Vampyroteuthis infernalis، نهتنها ظاهری متفاوت دارد، بلکه از نظر ژنتیکی نیز مسیری کاملاً متمایز را طی کرده است؛ مسیری که اکنون ژنوم آن، برای نخستین بار، امکان بررسی دقیقش را فراهم میکند.
این موجود که در عمق ۶۰۰ تا ۹۰۰ متری اقیانوس زندگی میکند، در محیطی با کمترین میزان اکسیژن و بدون نور طبیعی دوام آورده است. برخلاف نام ترسناکش، ماهی مرکب خونآشامی شکارچی فعال نیست؛ بلکه بیشتر از ذرات معلق، بقایای آلی و بارش زیستی کف دریا تغذیه میکند. همین شیوه زیست متفاوت باعث شده دانشمندان مدتها آن را نمونهای زنده از دورانهای بسیار کهن زمین بدانند.
اما چرا سکانسگیری ژنوم این موجود تا این اندازه مهم است؟ پاسخ در اندازه و پیچیدگی ژنوم آن نهفته است. پژوهشگران دریافتهاند که ژنوم ماهی مرکب خونآشامی بهطرز شگفتآوری بزرگ و پرجزئیات است؛ بزرگتر از بسیاری از نزدیکترین خویشاوندانش. این ژنوم، حاوی مجموعهای گسترده از ژنهایی است که نقش کلیدی در بقا در محیطهای کماکسیژن، تنظیم متابولیسم، سازگاری عصبی و حتی رفتارهای زیستی پیچیده ایفا میکنند.
یکی از یافتههای مهم این پژوهش، روشن شدن جایگاه تکاملی ماهی مرکب خونآشامی است. دادههای ژنتیکی نشان میدهد که این گونه، شاخهای بسیار قدیمی از سفالوپودهاست که پیش از جدایی اختاپوسها و ماهیهای مرکب مدرن، مسیر تکاملی خود را آغاز کرده است. بهعبارتی، این جانور پنجرهای زنده به گذشتهای بسیار دور از حیات دریایی محسوب میشود.
مطالعه ژنوم همچنین نشان میدهد که بسیاری از تواناییهای پیشرفتهای که امروز در اختاپوسها دیده میشود — مانند گسترش ژنهای عصبی مرتبط با یادگیری و انعطافپذیری رفتاری — ریشههایی عمیقتر و کهنتر دارند. این موضوع نگاه دانشمندان به روند تکامل هوش و سیستم عصبی در موجودات غیرمهرهدار را تغییر میدهد.
از سوی دیگر، بررسی ژنهای مرتبط با تحمل کمبود اکسیژن میتواند پیامدهایی فراتر از زیستشناسی دریایی داشته باشد. در جهانی که با تغییرات اقلیمی و گسترش «مناطق مرده» در اقیانوسها روبهروست، شناخت سازوکار بقای موجوداتی مانند ماهی مرکب خونآشامی میتواند به درک بهتر آینده زیستبومهای دریایی کمک کند.
دانشمندان تأکید میکنند که این پروژه تنها آغاز راه است. ژنوم سکانسیابیشده این موجود، بانک اطلاعاتی ارزشمندی برای مطالعات بعدی در حوزه تکامل، نوروبیولوژی، بقا در شرایط حدی و حتی الهامهای زیستفناورانه خواهد بود. ماهی مرکب خونآشامی، که سالها در تاریکی مطلق زندگی کرده، حالا با رمزگشایی از ژنومش، نور تازهای بر بخشی ناشناخته از تاریخ حیات روی زمین انداخته است.